Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодекси 61-моддасида вакил орқали иш юритиш тартиби белгилаб берилган.

Ушбу модданинг иккинчи қисмида –– ҳар бир фуқаро судда ишини шахсан ёки вакиллари орқали юритиши мумкин. Фуқаронинг ишда шахсан қатнашуви уни шу иш бўйича вакилга эга бўлиш ҳуқуқидан маҳрум этмайди. 

Судда бир ёки бир неча вакил бўлиши ҳам мумкин.

Судда вакиллик қилишга доир нормалар Олий суд Пленумининг “Вакилликка доир фуқаролик процессуал қонунчилиги нормаларининг судлар томонидан қўлланилиши тўғрисида”ги қарори ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан тартибга солинади.

Тўла муомала лаёқатига эга бўлмаган ёхуд васийлик ёки ҳомийлик остидаги шахслар судда вакил бўла олмайди.

Судьялар, терговчилар, суриштирувчилар, прокурорлар ва суд девони ходимлари судда вакил бўла олмайди. Мазкур шахслар суд процессида тегишли судларнинг, прокуратура органларининг вакили сифатида ёки қонуний вакил сифатида иштирок этаётган ҳолларга нисбатан ушбу қоида татбиқ этилмайди.

Олий суд пленумининг “Вакилликка доир фуқаролик процессуал қонунчилиги нормаларининг судлар томонидан қўлланилиши тўғрисида”ги қарорида қайд этилишича, судда вакиллик тарафлар, учинчи шахслар, аризачилар субъектив ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда қонуний манфаатлари ҳимоясининг процессуал кафолати вазифасини бажаришга қаратилган бўлиб, суддаги вакил ишонч билдирувчи шахс номидан ва унинг манфаатлари учун берилган ваколат доирасида процессуал ҳаракатлар содир этадиган ҳамда ҳуқуқларини амалга оширишда унга ёрдам берадиган жисмоний шахсдир.

Медиация тартиб-таомилини амалга ошириш чоғида айни шу низо билан боғлиқ ҳолда медиатор сифатида иштирок этган шахслар вакил бўлиши мумкин эмас, бундан қонунчиликда назарда тутилган ва медиаторнинг иштироки юзасидан ўзаро розилик бўлган ҳоллар мустасно.

Фуқаролик ҳуқуқида бўлгани каби ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаганлар, ўн тўрт ёшга тўлмаган вояга етмаганлар (кичик ёшдаги болалар), муомалага лаёқатсиз ва муомала лаёқати чекланган фуқароларнинг иқтисодий процессуал муомала лаёқати чекланган. Мазкур тоифадаги шахслар ишларда қонуний вакиллари орқали иштирок этишади.

Хусусан, ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаганлар, ўн тўрт ёшга тўлмаган вояга етмаганлар (кичик ёшдаги болалар)нинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатлари судда уларнинг ота-оналари, уларни фарзандликка олганлар, васий ёки ҳомийлар томонидан ҳимоя қилинади. Бунда улар фақат қонуний вакилларининг розилиги билан процессуал ҳаракатларни амалга ошириши мумкин.

Руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги оқибатида ўз ҳаракатларининг аҳамиятини тушуна олмаслиги ёки уларни бошқара олмаслиги натижасида қонунчиликда белгилаб қўйилган тартибда муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар ҳамда спиртли ичимликларни ёки гиёҳвандлик воситаларини суиистеъмол қилиш натижасида ўз оиласини оғир моддий аҳволга солиб қўяётган муомала лаёқати қонунчиликда белгиланган тартибда чекланган фуқаролар судда вакил бўла олмайди.

Муомалага лаёқатсиз ёки муомалага тўлиқ лаёқатли бўлмаган фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун васийлик ва ҳомийлик белгиланади.

Судьялар, терговчилар, суриштирувчилар, прокурорлар ва суд девони ходимлари иқтисодий судда ишда иштирок этувчи шахсларнинг вакиллари сифатида қатнашишга ҳақли эмас. Мазкур шахслар суд процессида тегишли судларнинг, прокуратура органларининг вакили сифатида ёки қонуний вакил сифатида иштирок этаётган ҳолларга нисбатан ушбу қоида татбиқ этилмайди.

Масалан, прокурор қонунда назарда тутилган ҳолларда ёки прокурорнинг даъво аризаси (аризаси) асосида қўзғатилган ишларда прокуратура органларининг вакили сифатида иштирок этиши мумкин.

Медиация тартиб-таомилини амалга ошириш чоғида айни шу низо билан боғлиқ ҳолда медиатор сифатида иштирок этган шахслар иқтисодий судда шу иш бўйича вакил бўлиши мумкин эмас, бундан қонунчиликда назарда тутилган ва медиаторнинг иштироки юзасидан ўзаро розилик бўлган ҳоллар мустасно.

Ўзбекистон Республикаси «Медиация тўғрисида»ги Қонунининг 6-моддасида медиациянинг махфийлик принципи мустаҳкамланган бўлиб, унга кўра медиация иштирокчилари медиация жараёнида ўзларига маълум бўлиб қолган маълумотларни уларни тақдим этган медиация тарафининг, унинг ҳуқуқий ворисининг ёки вакилининг ёзма розилигисиз ошкор қилишга ҳақли эмас. Шу сабабли, айни шу низо билан боғлиқ ишда медиатор сифатида иштирок этган шахслар вакил бўлиши мумкин эмас.

Бироқ, ушбу Қонуннинг 25-моддасига кўра медиацияни қўллаш чоғида медиатор қонунчиликда назарда тутилган ҳолларда ва ҳар иккала тарафнинг ўзаро розилиги билан айни бир низо бўйича бирор-бир тарафнинг вакили бўлишга ҳақли. Мазкур ҳолатда медиатор иқтисодий судда ҳам ушбу тарафнинг вакили сифатида иштирок этишга ҳақли.

Дилмурод Маматмуротов,  
“Адолат” миллий ҳуқуқий ахборот маркази ходими