Hudud24.uz оилаларда мерос билан боғлиқ низоларнинг олдини олиш, шунингдек, фуқароларнинг мол-мулкка бўлган ҳуқуқларини таъминлаш, уларнинг бу соҳадаги ҳуқуқий билимларини янада ошириш мақсадида мерос олиш ва мерос қолдириш жараёнлари билан боғлиқ энг муҳим ҳуқуқий маълумотларни келтиради. 1. Мерос нима? Мерос – бу мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятлар (қарзлар), вафот этган пайтда васият қилувчи шахсга тегишли бўлган ва мерос бўйича ўтган мулк ҳисобланади. Мерос фуқаронинг ўлими ёки унинг суд томонидан вафот этган деб эълон қилиниши оқибатида очилади. Мерос очилган жой васият қилувчи шахснинг охирги яшаш жойи ҳисобланади. Меросни очиш вақти эса васият қилувчи шахснинг вафот этган куни ҳисобланади. Мерос мулкка нисбатан ҳаракатларни амалга ошириш ёки мерос очилган жойдаги нотариусга ариза бериш орқали қабул қилинади. Ворислик васият ва қонун бўйича амалга оширилади. Қонун бўйича ворислик васият мавжуд бўлмаган ҳолларда амалга оширилади. 2. Кимлар мерос қолдириши мумкин? Мерос қолдирувчилар фақат жисмоний шахслар, яъни фақат инсон васият қилувчи бўлиши мумкин. Мулкни меросхўрларга ўтказиш имконияти ёшга боғлиқ эмас. Васиятнома қолдириш фақат 18 ёшдан, яъни тўлиқ муомала лаёқати пайдо бўлган пайтдан бошлаб амалга оширилиши мумкин. 18 ёшга тўлмаган шахс фақат қонун бўйича мерос қолдириши мумкин. 18 ёшга тўлмаган болалардан ташқари, руҳий касалликлар туфайли суд томонидан муомала лаёқатидан маҳрум этилган фуқаролар васиятнома қолдиришга ҳақли эмас. 3. Мерос таркибига нималар киради? Мерос очилган пайтда мерос қолдирувчига тегишли бўлган, унинг ўлимидан кейин ҳам бекор бўлмайдиган барча ҳуқуқ ва мажбуриятлар мерос таркибига киради. Мерос қолдирувчининг шахси билан чамбарчас боғлиқ бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятлар:

• юридик шахс ҳисобланган тижорат ташкилотлари ва бошқа ташкилотларга аъзолик, уларда иштирок этиш ҳуқуқлари, агар қонун ёки шартномада бошқа ҳол белгиланган бўлмаса;
• ҳаётга ёки соғлиққа етказилган зарар учун товон ундириш ҳуқуқи;
• алимент мажбуриятлари туфайли юзага келган ҳуқуқлар ва мажбуриятлар;
• меҳнат ва ижтимоий таъминот тўғрисидаги қонунчилик асосида пенсия, нафақа ва бошқа тўловлар олиш ҳуқуқи;
• мулкий ҳуқуқлар билан боғлиқ бўлмаган шахсий номулкий ҳуқуқлар мерос таркибига кирмайди.

Мерос қолдирувчига тегишли бўлган шахсий номулкий ҳуқуқлар (масалан, муаллифлик ҳуқуқи) ва бошқа номоддий бойликлар меросхўрлар томонидан амалга оширилиши ва ҳимоя қилиниши мумкин. 4. Кимлар мерос олмайди? Мерос қолдирувчини ёки меросхўрлардан бирортасини қасддан ўлдирган ёки уларнинг ҳаётига суиқасд қилган шахслар васият бўйича ҳам, қонун бўйича ҳам мерос олиш ҳуқуқига эга эмаслар.

• Болаларига нисбатан ота-оналик ҳуқуқларидан маҳрум этилган ва мерос очилган пайтда бу ҳуқуқлари тикланмаган ота-оналар ана шу болалардан қолган мулкка ворис бўлиш ҳуқуқига эга эмаслар.
• Шунингдек, зиммаларига юклатилган мажбуриятларини бажаришдан бўйин товлаган ота-оналар (фарзандликка олувчилар) ва вояга етган болалар (фарзандликка олинганлар) қонун бўйича ворислик қилиш ҳуқуқига эга эмаслар.
• Бундан ташқари, васият қилувчи меросхўрлардан биттасини, бир нечтасини ёки ҳаммасини изоҳ бермаган ҳолда меросдан маҳрум қилишга ҳақли.
• Нолойиқ меросхўрларни меросдан четлатиш учун асос бўладиган ҳолатлар суд томонидан белгиланади.

Ушбу қоидалар ҳар қандай меросхўрларга, шу жумладан мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқига эга бўлган меросхўрларга ҳам тааллуқлидир. 5. Васият бўйича ворислик нима? Фуқаро вафот этганда унга тегишли мол-мулкни ёки шу мулкка нисбатан ҳуқуқини тасарруф этиш ҳақидаги хоҳиш-иродаси васият ҳисобланади.

• Васиятнома фақат шахсан тузилади. Унинг вакил орқали тузилишига йўл қўйилмайди.

Мерос қолдирувчи ўзининг барча мулкини ёки унинг муайян қисмини: – қонун бўйича меросхўрлар доирасига кирадиган, шунингдек бундай таркибга кирмайдиган бир ёки бир нечта шахсга; – бирор бир ташкилотга, давлатга ёки маҳалласига васият қилиши мумкин. Мерос қолдирувчи ҳар қандай мулкни мерос қолдириш ҳақида васиятнома тузишга ҳақли. Шунингдек, мерос қолдирувчи васиятнома тузилганидан кейин уни истаган пайтда ўзгартириш ёки бекор қилиши мумкин ва бунинг сабабларини кўрсатишга мажбур эмас.

• Васият қилувчи мероснинг олиниши учун меросхўр хулқ-атворининг хусусиятини қонуний равишда шарт қилиб қўйишга ҳақли.
• Ёзма шаклдаги васиятнома васият қилувчининг ўз қўли билан имзоланиши лозим.
• Нотариал тасдиқланган васиятнома васият қилувчи томонидан ёзилган ёки унинг сўзларидан нотариус томонидан ёзиб олинган бўлиши лозим.
• Қонунчиликда белгиланган шаклда тузилмаган васиятнома ҳақиқий эмас деб топилади. Васиятномадаги айрим шартларнинг ҳақиқий эмаслиги васиятноманинг қолган қисми ҳақиқийлигига дахл қилмайди.

6. Қонун бўйича ворислик нима? Қонун бўйича меросхўрлар ворисликка қонунчиликда назарда тутилган навбатлар (5 та навбат) асосида чақирилади. Қонун бўйича мерос олишда фарзандликка олинган шахслар ва унинг авлодлари туғишган қариндошларга тенглаштирилади. Қонун бўйича ворисларнинг ҳар бир навбати бўйича мерос олиш аввалги навбатдаги меросхўрлар бўлмаган, меросдан четлаштирилган, меросни қабул қилмаган ёки ундан воз кечган тақдирда амалга оширилади. Қонун бўйича мерос олишнинг қуйидаги навбатлари мавжуд: Қонун бўйича биринчи навбатдаги меросхўрлар – мерос қолдирувчининг болалари (шу жумадан, фарзандликка олинган болалари), эри (хотини) ва ота-онаси (фарзандликка олувчилар) ҳисобланади. Мерос қолдирувчининг вафотидан кейин туғилган болалари ҳам биринчи навбатдаги меросхўрлар жумласига киради. Қонун бўйича иккинчи навбатдаги меросхўрлар – мерос қолдирувчининг туғишган ҳамда ота (она) бир она (ота) бошқа ака-укалари ва опа-сингиллари, шунингдек унинг ҳам ота, ҳам она тарафдан бобоси ва бувиси ҳисобланади. Қонун бўйича учинчи навбатдаги меросхўрлар – мерос қолдирувчининг туғишган амакиси, тоғаси, аммаси ва холаси ҳисобланади. Қонун бўйича тўртинчи навбатдаги меросхўрлар – мерос қолдирувчининг олтинчи даражагача (олтинчи даража ҳам киради) бўлган бошқа қариндошлари ҳисобланади. Бунда яқинроқ қариндошлари узоқроқ қариндошларга нисбатан мерос олишда имтиёзли ҳуқуққа эга бўлади. Ворисликка чақириладиган тўртинчи навбатдаги ворислар тенг улушларда мерос олиш ҳуқуқи эга. Қонун бўйича бешинчи навбатдаги меросхўрлар – мерос қолдирувчининг қарамоғида бўлган ва у билан бирга яшаган меҳнатга қобилиятсиз шахслар (боқимлари). Агар улар белгиланган асосда мерос олмасалар, қонун бўйича навбатдаги ворислик ҳуқуқига эга бўладилар.   Мақсуд Мустафоев Hudud24.uz колумнисти