Олий таълим муассасаларини тамомлаб, мустақил ҳаётга дастлабки қадамларини қўйиш арафасидаги давлат гранти битирувчилари ҳаёлидан шу сингари саволлар ўтаётгандир, эҳтимол: давлат грантида ўқиган битирувчилар давлатга ишлаб бериши шартми? Ишлаб бериш мажбуриятисиз дипломни олиш мумкинми? Давлат гранти битирувчилари ва олий таълим муассасалари бу жараёнда ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга. Аммо, одатда, олий таълим муассасалари ўз мажбуриятларини тўла бажармай, битирувчилардан шартнома шартларини бажаришни талаб қилишади. Битирувчилар фақат давлат органлари ва ташкилотларида ишлаши керакми? Олий таълим муассасалари битирувчиларни ишга қандай тартибда жойлаштириши керак? Агар жойлаштирмаса-чи? Битирувчилар фақат давлат органлари ва ташкилотларида ишлай оладими? Аксариятда битирувчилар фақат давлат органлари ва ташкилотларида ишлай олади, деган қараш шаклланган бўлса-да, аслида қонунчиликда бундай талаб йўқ. Хусусан, Кадрларни давлат грантлари асосида мақсадли тайёрлаш тартиби тўғрисидаги низомга кўра, давлат грантида ўқиган битирувчилар таълим муассасаларига, корхона ва ташкилотларга ишга тақсимланади. Кўриниб тургандек, иш берувчиларнинг мулкчилик шаклига (хусусий ёки давлат) талаб қўйилмаган. Назарий жиҳатдан, битирувчи хусусий секторда ҳам фаолиятини бошлаши мумкин. Аммо бунинг учун хусусий сектордаги иш берувчилар тақсимот комиссиясига ўзидаги бўш иш ўринлари бўйича кафолатланган талабнома юбориши керак. Аммо битирувчи ишга мустақил жойлашган бўлса, у ушбу ишини давом эттириши, битирувчиларни ишга тақсимлашда иштирок этиш ёки этмаслиги масалалари очиқ қолдирилган. Амалиётда эса тақсимот комиссиялари битирувчи амалда ишлаб турган ташкилотга йўлланма ёзиб бериш ҳолатлари ҳақида гапирилади. Ишга жойлаштириш тартиби қандай?

1. Низомга кўра, ўқув йилининг бошида талаба ва олий таълим муассасаси камида уч йил ишлаб бериш бўйича шартнома тузади.
2. Битирувчиларни ишга тақсимлаш улар олий таълим муассасасини битиришидан камида 1 ой олдин ўтказилади. Тақсимот комиссияси тузилиб, у ўз ишини бошлашидан олдин битирувчилардан қаерда ишлашни хоҳлаши ҳақида сўров-анкета олади.

Тақсимот комиссияси битирувчиларни ишга тақсимлашда уларнинг рейтинги, оилавий шароити, доимий яшаш жойи ва таклиф этилаётган иш жойларида ишлаш истагини ҳисобга олиши лозим. Ҳар бир битирувчини таклиф қилинаётган иш жойи, меҳнат ва маиший шароитлар, лавозими, иш ҳақи миқдори тўғрисидаги ва бошқа зарур маълумотлар билан таништиради. Шунингдек, тўлов-контракт асосида таъим олган талаблар ҳам ўз ихтиёри билан тақсимот комиссиясида иштирок этиши мумкин.

3. Тақсимот комиссияси ўз ишини тугатгандан кейин битирувчига қуйидаги ҳужжатларни бериши лозим:

- ишга юборилаётган ҳар бир битирувчига дипломдан кўчирма, - ишга юборилганлик тўғрисидаги йўлланма - тақсимот комиссияси қароридан ва тақсимот рўйхатидан кўчирма Ушбу ҳужжатлар битирувчи ўқишни битирган кундан сўнг уч кундан кечиктирмай берилиши лозим.

4. Битирувчи ушбу йўлланма асосида иш берувчи билан меҳнат шартномасини тузади. Танлов билан ишга олинадиган лавозимларга битирувчилар йўлланма асосида танловсиз қабул қилинади.

[caption id="attachment_13310" align="aligncenter" width="1043"] Маълумотнома намунаси[/caption] Лекин... Бир қарашда содда ва тушунарли, битирувчиларни ишга тақсимлаш жараёнлари яхши йўлга қўйилган. Аммо ишга тақсимлаш жараёнларида қатор тизимли муаммолар мавжуд: Биринчидан, аксар ҳолатларда тақсимот комиссиялари фақатгина “қоғоз”да тузилади. Битирувчилардан қаерда ишлашни хоҳлаши ҳақида сўров-анкета олинмайди. Комиссиялар уларни амалда ишга тақсимламайди. Иккинчидан, айрим ҳолатларда мустақил равишда ишга жойлашган битирувчиларга уларда амалда ишлаб турган ташкилотига йўлланма ёзиб берилади, гўёки ишга улар жойлаштиргандек. Учинчидан, йўлланма берилган тақдирда ҳам кўп ҳолатда битирувчилар ишга танлов ва суҳбатларсиз қабул қилинмайди. Бу ҳолатда амалда тақсимот комиссияси ишини йўққа чиқаради. Бу муаммолар, ўз навбатида, тизимдан кўзланган мақсадга эришиш имкониятини бермайди. Шу боисдан, битирувчиларни ишга тақсимлаш механизмининг ҳар бир босқичи жиддий таҳлил қилиниб, мазкур тартибни сақлаб қолиш ёки бекор қилиш масаласи кўриб чиқилиши керак. Тақсимот комиссияси битирувчини иш билан таъминлай олмаса-чи? Низомга кўра, агар тақсимот комиссияси битирувчини иш билан таъминлай олмаса, унга мустақил ишга жойлашиш имконияти берилганлиги тўғрисида маълумотнома тақдим этади. [caption id="attachment_13311" align="aligncenter" width="1011"] Маълумотнома намунаси[/caption] Айнан шу маълумотнома асосида битирувчилар уч йил давомида ишлаб бериш мажбуриятисиз дипломнинг асл нусхасини олиши мумкин. Хусусан, низомга кўра, мустақил ишга жойлашиш имконияти берилган битирувчиларга ўқишни тугатган кундан сўнг уч кундан кечиктирмай бу тўғрисидаги маълумотнома ва олий маълумот тўғрисидаги дипломнинг асл нусхаси берилади. Битирувчиларга маслаҳатлар Эҳтимол, тизим айрим камчиликлар билан уни ишлаб чиқишда давомида режалаштирилгандек ишлмаётган бўлиши мумкин. Аммо биритувчиларни ишга тақсимлаш тизимининг имкониятларидан имкон қадар фойдаланиш учун қуйидаги тавсияларга амал қилинг:

1. Ўқишни тамомлашингиздан олдин тақсимот комиссияларини фаолияти билан қизиқинг. Олий таълим муассасаларида битирувчиларни ишга тақсимлаш улар олий таълим муассасасини битиришидан камида бир ой олдин ўтказилади. Бунда нафақат грантда, балки тўлов-контракт асосида ўқишни тамомлаётган битирувчилар ҳам иштирок этиш мумкин.
2. Тақсимот комиссиясини сизни ишга тақсимлаётганда фикрингиз ҳисобга олинишига эътиборли бўлинг. Комиссия рейтинг, оилавий шароит, доимий яшаш жойи ва таклиф этилаётган иш жойларида ишлаш истагини инобатга олиши лозим.
3. Таклиф этилаётган ишлар ва лавозимлар билан қизиқинг. Комиссия ҳар бир битирувчини таклиф қилинаётган иш жойи, меҳнат ва маиший шароитлар, лавозими, иш ҳақи миқдори тўғрисидаги ва бошқа зарур маълумотлар билан таништириши лозим.
4. Рейтинг баллингиз юқорими? Унда сиз биринчилар қаторида мавжуд бўлган иш жойларига ўзларининг ихтиёри билан жойлашиш ҳуқуқига эгасиз.
5. Тақсимот комиссияси ўз ишини якунлагандан сўнг ишга юборилганлик тўғрисида йўлланма ёки мустақил ишга жойлашиш имконияти берилганлиги тўғрисида маълумотномани талаб қилинг. Битирувчиларга ушбу ҳужжатлар ўрнига бошқа ҳужжатлар берилишига рухсат этилмайди.
6. Тартибга риоя қилинмаяптими? Унда комиссия раиси – олий таълим муассасаси ректори ёки судга шикоят қилинг.

Муроджон Нажмиддинов,

ҳуқуқшунос